"Η CΙΑ στη μάχη για τις ψυχές και τα μυαλά των ανθρώπων"

Φαντασμαγορικά συνέδρια, εκθέσεις έργων τέχνης, συναυλίες και διεθνείς συναντήσεις χρηματοδοτημένες από ιδρύματα υπό τον έλεγχο των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Συγγραφείς, δημοσιογράφοι, ακτιβιστές, κληρικοί, συνδικαλιστές και πανεπιστημιακοί στην υπηρεσία της CΙΑ. Συνωμοσιολογία ή πραγματικότητα;

Το θέμα της σχέσης των διανοουμένων με τις μυστικές υπηρεσίες επανέρχεται συχνά στη δημόσια συζήτηση. Ειδικότερα μετά το 1989, προσφιλές πεδίο αποκαλύψεων- εντός και εκτός εισαγωγικών- έχουν αναδειχθεί οι δραστηριότητες των μυστικών υπηρεσιών της Ανατολικής Ευρώπης γύρω από τον κόσμο του θεάματος και του πολιτισμού.

Η βαθιά αίσθηση που προκάλεσε η ταινία «Οι ζωές των άλλων», αλλά και ο σάλος γύρω από την υποτιθέμενη δράση του Μίλαν Κούντερα ως πληροφοριοδότη της Αστυνομίας, αποτελούν δύο πρόσφατα παραδείγματα αυτής της τάσης. Η έξαψη που δημιουργεί κάθε κρυφοκοίταγμα στα ενδότερα των μυστικών υπηρεσιών, αλλά και η εξασφαλισμένη προβολή κάθε είδησης που αφορά διάσημους συγγραφείς και καλλιτέχνες, εξηγούν τον απλουστευτικό και ηθικολογικό λόγο που συχνά κυριαρχεί στην παρουσίαση αυτών των θεμάτων.

Και όμως. Δεν ήταν αποκλειστικό προνόμιο των «ολοκληρωτικών» σοσιαλιστικών καθεστώτων η παρακολούθηση των πολιτιστικών δρωμένων ούτε η συνεργασία συγγραφέων και καλλιτεχνών με τις μυστικές υπηρεσίες των πατρίδων τους περιοριζόταν στην Ανατολική Ευρώπη.

Το βιβλίο του Χιου Γουίλφορντ,Τhe Μighty Wurlitzer, Ηow the CΙΑ played Αmerica, τεκμηριώνει και αποσαφηνίζει τους τρόπους με τους οποίους οργανώθηκε το «πανίσχυρο Wurlitzer», δηλαδή ο μηχανισμός πολιτιστικής προπαγάνδας της CΙΑ στα χρόνια του Ψυχρού Πολέμου.

Ο Γουίλφορντ δεν είναι ο μοναδικός ερευνητής που ασχολείται με την Αμερικανική Υπηρεσία Πληροφοριών. Αντίθετα με ό,τι θα φαντάζονταν πολλοί, στα πανεπιστήμια του αγγλοσαξονικού κόσμου οι βρετανικές και αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες αποτελούν αντικείμενο συστηματικής ιστορικής έρευνας. Αλλωστε, όσον αφορά τις «πολιτιστικές» δραστηριότητες της CΙΑ, αυτές ήταν γνωστές ήδη από το 1967, όταν διαδοχικές δημοσιογραφικές αποκαλύψεις φανέρωσαν τη συστηματική διείσδυση της Υπηρεσίας σε οργανώσεις συγγραφέων, διανοουμένων και φοιτητών. Το σοκ για την αμερικανική κοινωνία ήταν μεγάλο, καθώς δεκάδες φαινομενικά «ανεξάρτητες» οργανώσεις είχαν ως κύριο χρηματοδότη τη CΙΑ, ενώ επιφανείς στοχαστές και καλλιτέχνες διατηρούσαν στενές σχέσεις με την Υπηρεσία.

Η εκτεταμένη έρευνα του Γουίλφορντ σε κρατικά και ιδιωτικά αρχεία, μαρτυρίες και συνεντεύξεις αναδεικνύει την ευρύτητα του πολιτιστικού προγράμματος της CΙΑ. Οργανώσεις με μεγαλεπήβολους τίτλους, όπως το Κογκρέσο για την Πολιτιστική Ελευθερία, η Επιτροπή για την Ελευθερία, οι Αμερικανοί Φίλοι της Μέσης Ανατολής και η Αμερικανική Ενωση για τον Αφρικανικό Πολιτισμό χρηματοδοτούνταν από τη CΙΑ μέσω κοινωφελών και πολιτιστικών ιδρυμάτων.

Συνδικαλιστές με επιτελική θέση στις μυστικές υπηρεσίες φρόντιζαν για την ενίσχυση συντηρητικών εργατικών ενώσεων σε όλο τον κόσμο, από την Ιταλία και την Ελλάδα έως την Ιαπωνία και την Ινδονησία, ενώ δημοσιογράφοι εκτός από τα ρεπορτάζ τους υπέβαλλαν εκθέσεις για πρόσωπα και καταστάσεις. Η CΙΑ ανέπτυσσε δίκτυα πληροφοριοδοτών στον Τρίτο Κόσμο και χρηματοδοτούσε έμπιστους της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής, χρησιμοποιώντας ως βιτρίνα φοιτητικές, καθολικές, φεμινιστικές και «αντιαποικιακές» οργανώσεις.

Διεθνή συνέδρια συγγραφέων, σημαντικές εκθέσεις μοντέρνας τέχνης, συναυλίες από αμερικανικές συμφωνικές ορχήστρες, προγράμματα πολιτιστικών και μορφωτικών ανταλλαγών οργανώνονταν και προωθούνταν στην Ευρώπη, την Ασία και την Αφρική με τη βοήθεια των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών. Κοινή συνισταμένη των παραπάνω ήταν η αντιμετώπιση της κομμουνιστικής επιρροής, μέσω της προβολής του αμερικανικού τρόπου ζωής και των πολιτιστικών του επιτευγμάτων.

Ακαδημαϊκές συναντήσεις, όπως ένα συνέδριο ή ένα πρόγραμμα μορφωτικών ανταλλαγών, χρησιμοποιούνταν για την ανίχνευση εκείνων που επιστρέφοντας στην Ευρώπη, την Ασία ή την Αφρική θα αποτελούσαν «πρεσβευτές» των αμερικανικών θέσεων, συμφερόντων και αξιών. Η υλική ενίσχυση ριζοσπαστικών περιοδικών, όπως τοΡartisan Review, αποσκοπούσε στη δημιουργία χώρων συνάντησης διανοουμένων με κοινωνικές ανησυχίες, μακριά όμως από τις ιδέες του «σταλινισμού».

Η διακριτική συνεργασία της CΙΑ με ιδρύματα όπως το Μητροπολιτικό Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, στην οργάνωση για παράδειγμα εκθέσεων «αφηρημένου εξπρεσιονισμού» στο Παρίσι, είχε ως στόχο την ανάδειξη των αισθητικών αναζητήσεων των αμερικανών καλλιτεχνών ( Τζάκσον Πόλοκ, Μαρκ Ρόθκο, Φραντς Κλάιν κ.α.), στον αντίποδα της σοβιετικής ρητορικής για την «παρακμή» του αμερικανικού πολιτισμού. «Στη μάχη για τις ψυχές και τα μυαλά των ανθρώπων “ο σκοπός άγιαζε τα μέσα”» σύμφωνα με τα λόγια του συγγραφέα Χιου Γουίλφορντ, ο οποίος μας μίλησε για το θέμα της έρευνάς του.

Κώστας Καρπόζηλος